Tim Bilman

Onder duizenden sterren: Groningen en de Waddenzee in de nacht

Door: Geert Jan Hahn

Thursday, September 02, 2021

Er is niets donkerders dan de Friese en Groningse Waddenzeekust. Zonder ook maar enige vorm van kunstlicht zijn het de sterren die hier volop in de schijnwerpers staan. Geert Jan Hahn en Tim Bilman gaan in het holst van de nacht op verkenning.

Luister naar de podcast ...

In deze aflevering hoor je hoe we de nacht induiken. We zetten het fenomeen Dark Sky Park op de kaart en brengen een ode aan het donkerte. En wat is er nog meer te doen in de regio Lauwersmeer, ook als er wel daglicht is? Wij geven je de leukste tips, samen met onze locals.
Tip: deze podcast is geweldig om te luisteren in de auto of tijdens een wandeling in de natuur. Open Spotify en klik op het plusje om deze op te slaan voor later!

Deze podcastserie is mogelijk gemaakt door het Interreg-project, de Waddenagenda.

... en lees het verhaal!

Zelf heb ik op een aantal plekken in de wereld al donkerte mogen ervaren: Mongolië, Oezbekistan. Daar zie je echt helemaal niks. En wat te denken van Chili, waar de Atacamawoestijn wordt gezien als het walhalla voor sterrenkijkers? Hoe anders is het in het verlichte Europa, waar donkerte geen vanzelfsprekendheid meer is. Juist daarom wordt de duisternis tegenwoordig behouden en zelfs gereguleerd. Dark Sky Parken worden ze genoemd. Het gaat dan om een park, een natuurreservaat of een deel van een land waar in ieder geval géén kunstmatig licht voorkomt. Veertig certificaten zijn er wereldwijd afgegeven; nog geen vijftien daarvan vind je op het Europese vasteland, waaronder De Boschplaat op Terschelling en Dark Sky Park Lauwersmeer, op de grens van Friesland en Groningen. En in de buurt staat nog een Dark Sky Park op de planning: het Duitse waddeneiland Spiekeroog.

Deskundigen van de Duisternis

Wij starten onze crashcourse donkerte bij activiteitencentrum Lauwersnest, waar we twee ‘Deskundigen van de Duisternis’ treffen: sterrenkundestudent Annemarijn Zwerver en amateurastronoom Aries van Calcar. De twee sterrenfanaten schelen een halve eeuw. De één is geboren in de 21ste eeuw, de ander heeft nog meegemaakt dat het Lauwersmeer de Lauwerszee was, verbonden met de Waddenzee. Wat ze delen is een liefde voor de sterren, voor het heelal en voor donkerte. Volgens Annemarijn is het vrij opmerkelijk dat we in Nederland twee plekken pikkedonker weten te houden. ‘Juist in Nederland zijn we de nacht aan het kwijtraken. Ons land is een van de meest lichtvervuilde landen ter wereld. Des te mooier dat we hier de nacht beschermen.’ Aries, een oud-zeevaartkapitein, vult aan: ‘Als ik vanuit Engeland naar Nederland voer, dan zag ik al vanaf vijftig mijl de kassen van het Westland, als een enorme vuurzee. Ziet er mooi uit, maar voor de natuur en de astronomie is dat helemaal niks. Hier in het Hoge Noorden groeien wij nog op met de gedachte dat het in de achtertuin donker moet zijn.’ Donkerte is een 'oerkwaliteit' van leven, zegt Annemarijn. Kunstlicht en vooral als het 'veel' en 'altijd' aanwezig is, is slecht voor mensen, dieren en planten. Het natuurlijke ritme raakt ontwricht.

Terwijl Aries de kersverse telescoop in een nieuwe sterrenwacht demonstreert, die hij samen met onder meer de Rijksuniversiteit Groningen heeft gebouwd en door studenten van diezelfde universiteit zelfs vanaf een afstand kan worden bediend, vertelt hij over de belangrijkste bijstelling die in de regio is gedaan. ‘Alle straatverlichting is aangepast of weggehaald. Op heel veel plaatsen is het nu donker. Dat is letterlijk een verschil van dag en nacht.’ Annemarijn vertelt dat je met een kleine verandering al een groot effect teweeg kunt brengen. ‘Gewoon een kapje om de lamp, waardoor het licht op de grond schijnt en niet direct in de atmosfeer. Zo simpel kan het zijn.’

Ons land is een van de meest lichtvervuilde landen ter wereld. Des te mooier dat we hier de nacht beschermen. Foto: Tim Bilman

Annemarijn Zwerver is niet zomaar sterrenkundestudent of fanaat van het heelal. Nee, als Deskundige van de Duisternis is ze ook betrokken bij De Donkerte van het Waddengebied. Een project waar zij namens de Rijksuniversiteit Groningen als Donkerte Ambassadeur voor is afgevaardigd. En het moet gezegd worden: de duisternis gaat haar aan het hart. ‘Sinds de industriële revolutie zijn we op overbodige manieren kunstmatig licht gaan gebruiken. Dat moeten we nu afbouwen, want we raken de nacht kwijt. Dus minder licht langs snelwegen, bij bedrijven, billboards die altijd aanstaan, de kassen die Aries al noemt. En wat Donkerte van het Waddengebied doet, is ondernemers benaderen. Kijken of we luchtvervuiling via bedrijven kunnen verminderen. Kassen gebruiken? Alleen voor seizoensgroenten. Bedrijf dicht? Licht uit. En wil je licht gebruiken, denk dan aan een bewegingssensor. Of aan rood licht. Dat verstrooit veel minder in de atmosfeer dan blauw licht. Óf dus een lamp met een kapje erop.’

De aanpassingen betalen zich uit. ‘Als je gewoon naar boven kijkt, kun je de meeste sterren en de Melkweg zien,’ zegt Aries. Om zijn uitspraak kracht bij te zetten, schakelt hij over naar zijn telefoon. ‘Met de Dark Sky Meter-app kan ik precies aantonen hoe donker het hier is. Kijk, ik houd eerst mijn hand ervoor, zodat het honderd procent donker is, en daarna richt ik de telefoon op de donkere hemel. Meer dan ‘21’, staat er. Vrij vertaald: héél donker.’ Maar wat als er straks een karavaan aan campers en auto’s vol toeristen uit de Randstad komt, en met lampen de boel ‘vervuilt’? ‘Een paar autolampen zijn het echt wel waard, als dat betekent dat er mensen zijn die van het donkerte willen genieten’, lacht Annemarijn.

Slapen onder de sterren

Tijd om het goed verstopte hemelplatform bij Suyderoogh te bestormen. Dit hemelplatform is overdag een fantastische vogelkijkplek en ’s nachts ideaal om sterren te kijken. We klappen het houten plankje uit dat als hoofdsteun fungeert en rollen onze slaapzakken uit die we hebben meegenomen. Zo vergapen we ons aan de sterren. Grote Beer, Kleine Beer, Perseus. Een heel andere ervaring natuurlijk dan in Chili, waar ik in een desolaat gebied naar de sterrenhemel op het zuidelijk halfrond keek. Maar dat maakt het Dark Sky Park Lauwersmeer voor West-Europese begrippen juist zo uniek: een stukje donkerte dat gewoon om de hoek is. ‘De volgende keer ben je ook in Ulrum van harte welkom’, zegt Aries, die in zijn achtertuin een eigen sterrenwacht heeft gebouwd. ‘Kijken we naar de Andromedanevel, de kleuren in de wolkenbanden op Jupiter of een quasar, een superzwaar zwart gat in het centrum van een sterrenstelsel.’

‘Ik heb tachtig landen op de wereld bezocht. Bijna alle zeeën bevaren. Maar er is geen mooier plekje 
dan het Hogeland van Groningen.’ Foto: Tim Bilman

Rond twee uur ’s nachts rijden we uiteindelijk het landgoed van herenboerderij Staete Eissingeheem op. Op het gras staan twee veldbedden klaar. Uitzicht over de graanvelden als je rechtop zit, en een vrij uitzicht naar boven als je op je rug ligt. Hier tel je geen schaapjes, maar sterren. Als ik even later onder zeil ga, denk ik terug aan wat Aries me enkele uren eerder vertelde: ‘Ik heb tachtig landen op de wereld bezocht. Bijna alle zeeën bevaren. Maar er is geen mooier plekje dan Het Hogeland van Groningen. De oud-commissaris van de Koningin zei ooit dat er niks boven Groningen gaat, en ik ben het roerend met hem eens.’

Om half vijf kraait de haan. Geen ster meer aan de hemel. De zon komt al op. Dag donkerte. Daglicht.

Ervaar de donkerte in het Waddengebied

Activiteitencentrum Lauwersnest
Startpunt voor donkerte en sterrenkijken. Haal hier een nachtkaart of maak een afspraak met een boswachter, staatsbosbeheer.nl
Vogelkijkheuvel Achter de Zwarten
Iets meer lichtvervuiling, want uitkijk op Oostmahorn, maar wel een heerlijke plek om van het landschap te genieten, vogelkijkhut.nl
Sterrenwacht Ulrum
Kijk mee naar boven met fanatiek amateursterrenkundige Aries van Calcar vanuit zijn eigen achtertuin, sterrenwachtulrum.nl
Kiekkaaste
De enige buitendijkse vogelkijkhut van Nederland. Uitzicht op het slik van de Dollard. De hut is fotogeniek en de entree bijzonder, vogelkijkhut.nl

Elders in het Waddengebied
Broken Jug
Broken Jug, een kunstwerk dat door verlichting tot leven komt, is vanaf november te zien in Harlingen.
Star Barns
Sterrenobservatiepunten in omgebouwde schuren. Je vindt ze in het buurtschap Zwarte Haan en bij het Wieringer Eilandmuseum Jan Lont, visitwadden.nl
Duisternisduinen
Nieuw project om de nachtbeleving op Schiermonnikoog te versterken. Volg de duisternisroute, visitwadden.nl, natuurmonumenten.nl
Lichtpoort
Reflecterende belijning op de sluistorens aan beide uiteindes van De Afsluitdijk die oplichten als er autolampen op schijnen, afsluitdijkwaddencenter.nl

Lees en beluister ook:

Nog meer reisinspiratie? Volg Columbus Travel op Facebook en/of Instagram en meld je aan voor onze wekelijkse nieuwsbrief! Kun je geen genoeg krijgen van het Waddengebied? Bestel dan nu onze In Eigen Land Waddenspecial voor slechts €4,99!