Tussen kunst en koude oorlog in Vilnius, Litouwen
De Litouwse hoofdstad Vilnius heeft de littekens van de Sovjettijd weggepoetst en zich ontpopt tot een van de spannendste culturele hotspots van Oost-Europa.
Op het eerste gezicht is Vilnius niet bijzonder modern of avant-garde. Het heeft, in tegenstelling tot haar noordelijke Baltische zusjes Stockholm, Helsinki, Tallinn en Riga, een ouderwets, bijna Zuid-Europees karakter. Het wemelt er van de kerken, gebouwd door Italiaanse architecten in sierlijke barok, met warme pastelkleuren. De oude stadspaleizen zijn crème en wit en geel en oranje. Je kunt de stad nog binnengaan als Napoleon, door Aušros Vartai, de Dageraadspoort, naar het marktplein en het stadhuis, en verder naar het plein bij de kathedraal. Een wandeling van nog geen half uur, langs elegante achttiende en negentiende-eeuwse gevels, een theater, terrassen, barnsteenwinkeltjes. In restaurants serveren traditioneel Litouwse dienstertjes met opgestoken vlechten traditioneel Litouwse gerechten: aardappelpannenkoeken met zure room, koude bietensoep, cepelinai (‘zeppelins’: aardappel dumplings) en 101 variaties op het thema ‘varken’, inclusief de oren (gerookt) en de darmen (gevuld met aardappel). De gebouwen zijn oud, maar de interieurs meestal nieuw. Een groot deel van de kerken in Vilnius is de laatste vijftien jaar van onder tot boven gerestaureerd. In zekere zin geldt dat voor de hele binnenstad – de Sovjeterfenis is weggebeiteld en weggepoetst. Lenin en Marx zijn overal van hun voetstukken getild. Maar wie praat met Litouwers merkt dat de Sovjetmentaliteit nog in de ziel zit. In Vilnius en in de psyche van de Litouwers waren nog vele spoken rond, van Russische tsaren en Poolse koningen, van Stalin en Hitler, en van de honderdduizenden joden die hier werden vermoord. De oudere generatie is vriendelijk, maar behoedzaam en conservatief. Litouwers zijn vanouds nogal op zichzelf. De Russen zijn vertrokken, maar Europa is nog altijd ver weg.
1. Breng een bezoek aan de onafhankelijke republiek Užupis
In Vilnius is iets van dat gevoel voor satire bewaard in het buurtje Užupis, dat direct aan de overkant van het riviertje de Wilna ligt. Het is een ‘onafhankelijke republiek’ met een eigen vlag en eigen munt en het heeft een ‘regeringscentrum’: Užupis Kavine, een café met een geweldig terras aan het water. De Republiek Užupis verklaarde zich in 1997 onafhankelijk − een ludieke actie van de kunstenaars die toen al in de wijk woonden. In de tussentijd is Užupis uitgegroeid tot een levendig collectief van allerlei kunstzinnige types. Galeries duiken overal op en in de rivier die ‘de republiek’ van de rest van Litouwen scheidt, ligt een enorm abstract object gemaakt van kunststof. Het centrale punt van het niet-erkende landje is een standbeeld van een engel die een bazuin blaast. Naast haar hangt aan de muur de grondwet van Užupis. Het belangrijkste motto: ‘Versla niet, vecht niet terug, geef je niet over’. In een zijstraat van het regeringscentrum hangen de 41 artikelen van de Užupis Grondwet aan de muur. Artikel 16: Elk mens heeft het recht gelukkig te zijn. Artikel 17: Elk mens heeft het recht ongelukkig te zijn. En 12: Een hond heeft het recht een hond te zijn. Aan de leuningen van de bruggetjes over de Wilna zitten honderden hangsloten vast. Het is een traditie: als je trouwt hang je zo’n slot op, met de naam van je geliefde en jezelf, en je gooit de sleuteltjes in het water.
2. Ga terug naar school
De Universiteit van Vilnius is van 1570 (vijf jaar ouder dan die van Leiden) en was eeuwenlang de belangrijkste van de regio. Het is een magnifiek ensemble van gotische en barokke gebouwen, met een kerk en een observatorium, alles losjes geschikt rond twaalf binnenplaatsen (of dertien, de meningen lopen uiteen). Een rondleiding door het interieur is de moeite waard, met name een bezoek aan de bibliotheek, de oudste van het land. Toegang (en rondleiding) bij het kantoortje aan Universiteto gatve 3, 2687001.
4. Ga terug in de Sovjettijd
Je moet er van houden, maar de modernistische architectuur van de Sovjet-Unie heeft in Vilnius een paar bijzondere gebouwen opgeleverd. Het Museum voor de Revolutie is heropend als National Art Gallery. Ook het grote Sport- en concertpaleis (1971), met zijn kolossale betonnen luifel, is zeer de moeite waard, ook al staat het al jaren leeg. Niet te missen is de Televisietoren (1974-1980), alleen al uit historische overwegingen. Op 13 januari 1991 stuurde Moskou er tanks op af om controle over de media te herstellen; dertien ongewapende burgers lieten toen het leven. Er is een klein monument voor de gevallenen. De toren is per lift te bezichtigen, inclusief het restaurant op 270 meter hoogte. Aan de voet van de toren ligt de wijk Lazdynai, een voorbeeld van Sovjetwoningbouw uit de jaren zeventig en tachtig, uitzonderlijk omdat die nou eens niet uit hoogbouw bestaat, maar zich wilde verhouden tot de historische binnenstad. Opmerkelijk groen en vriendelijk.
5. Eer de slachtoffers van WOII
Het grote granieten gebouw aan het Lukiskes Plein was het hoofdkwartier van de Gestapo en daarna de KGB. Een deel ervan is opengesteld als het Museum voor Genocide — een curieuze titel, als je bedenkt wat de joden in Vilnius is overkomen — maar het is niettemin een ijzingwekkende plek. In de kelder zijn de cellen zichtbaar waar Litouwse burgers werden gevangen gehouden, gemarteld en vermoord, en er is een overzicht van de deportaties naar Siberië, de geschiedenis van de Litouwse partizanen, enzovoorts. De ingang is in de zijstraat, Auku 2.
6. Pik een concertje
Mikolajus Konstantinis Ciurlionis (1875-1911) is de enige
Litouwse componist van naam. Tijdgenoot van Mahler en Debussy, jong
gestorven. Schreef hoogdravende symfonische werken (‘De Zee’, ‘In
het Woud’) en een ronkende cantate naar Oscar Wilde, ‘De
Profundis’. Het Ciurlionis-huis organiseert op woensdagavonden
concerten.
Adres: M. K. Ciurlionio Namai, Saviciaus 11, 2622451.
7. Ga cultuursnuiven in het Centrum voor Contemporaine Kunst
Het Contemporary
Arts Centre (CAC) is het epicentrum van de plaatselijke
avant-garde. Over het CAC doen wilde verhalen de ronde. Het was het
tentoonstellingsgebouw van de oude Sovjetkunstenaarsbond, maar in
1991, toen Litouwen zich losmaakte van de Sovjet-Unie, werd het
door piepjonge kunstenaars letterlijk in bezit genomen. Het had
geen cent, maar het is uitgegroeid tot een van de beste centra voor
hedendaagse kunst in de hele Baltische regio. Hier vind je de
artistieke crème de la crème van de stad – gooi een suikerklontje
tussen de hippe twintigers en dertigers en je raakt een
kunststudent of een architect. De jonge Litouwers zijn welbespraakt
en internationaal, drinken Prosecco en houden van lange gesprekken,
rokend, wandelend van het ene café naar het andere en weer terug.
Alle belangrijke kunstfiguren in Europa komen er kijken. Het is de
uitvalsbasis voor veel jonge Litouwse kunstenaars, die makkelijk
hun weg vinden in Europa.
CAC (Contemporary Arts Centre) ligt direct achter het Raadhuis
in het centrum, is van zeer hoog niveau en heeft ook een populair
café, een goede winkel en een fijne leesruimte (met wifi). Adres:
Vokieciu gatve 2.
8. Bezoek een uniek museum - als het je lukt
Kazys Varnélis is een werkelijk uniek museum, gewijd aan de verzameling van de kunstenaar Varnélis, inclusief prenten van Dürer en Goya, een exotische bibliotheek, en Varnélis’ eigen werk, een soort geometrische popart. Alleen op afspraak te bezichtigen (lastig, want de telefoon wordt niet altijd opgenomen, en het antwoordapparaat is in het Litouws). AdresL Didžioji gatve 26, 2791644.
9. Duik de lokale kunstscene in
National Art Gallery, gewijd aan 20ste- en 21ste-eeuwse Litouwse beeldende kunst, is niet te versmaden. Het gebouw zelf, een betonnen kolos, is ook de moeite waard, evenals de wandeling langs de overzijde van de Neris. Mis de goede fotografen in de collectie niet. Adres: Konstitucijos Ave. 22, 2122997.
10. Bezoek een bijzonder ministerie
Fluxus Ministerija heeft wisselende activiteiten, lezingen, tentoonstellinkjes, veel muziek, veel jazz. Adres: Gedimino 27.
11. Ontdek de andere kant van de Balten
Vartai, op de derde verdieping van het Onderwijzershuis, is verreweg de beste galerie van de stad, met interessant recent werk van Baltische kunstenaars. Adres: Vilniaus 39, 2122949.
12. Word eens rebels
In het MO Museum vind je rebelse kunst uit de Sovjetperiode. Gevestigd in een speciaal door sterarchictect Daniel Libeskind ontworpen gebouw, is het een instituut waar elke Europese stad trots op zou zijn. De vaste collectie omvat duizenden werken vanaf de jaren zestig en bestrijkt fotografie, surrealisme en expressionisme. Het ademt creativieit, waarmee Vilnius aantoont een cultuurstad van formaat te willen worden.
Van harte afgeraden: Radvila Palace, een vochtig en donker Sovjetmuseum in een paleis waarvan alleen de gevel nog overeind staat, met de meest onbenullige en afschuwelijke schilderijen.
Lees meer over Litouwen op de speciale themapagina!
Volg Columbus Travel op Facebook en/of Instagram en meld je aan voor onze wekelijkse nieuwsbrief.
