Mensen als attractie

Door: Sidonius

Geplaatst op Feb 6, 2011

Helaas heb ik de film nog niet kunnen zien. Maar vanaf het moment dat ik de recensie las laat het verhaal me niet meer los. Black Venus, de Hottentot Venus, het verhaal van het leven van Khoikhoi-vrouw Saartjie Baartman. Verfilmd door regisseur Abdellatif Kechiche en nu te zien in een aantal bioscopen. Met een meesterlijke hoofdrol van Yahima Torres.

Saartjie Baartman
Saartjie was een slavin van Nederlandse boeren in Zuid Afrika, in het begin van de 19e eeuw . Er werd haar een mooie toekomst als danseres in Europa voorspeld, waarmee ze veel geld zou verdienen. Ze liet zich meevoeren naar Londen, 21 jaar oud en vol verwachting. Het pakte echter heel anders voor haar uit. Saartjie werd tentoongesteld als dé attractie op Europese kermissen. Ze moest dansen en acteren als een wild beest voor een sensatiezoekend, blank publiek. Als Zwarte Venus, vanwege haar opvallende uiterlijk en vooral haar buitenproportionele geslachtskenmerken. Mensen vergaapten zich aan haar, deze wilde vrouw uit Afrika, joelden haar uit, raakten haar aan en vernederden haar.
Toen het nieuwtje er af was belandde Saartjie in de prostitutie en stierf, vijf jaar nadat zij naar Europa was verscheept, op 26-jarige leeftijd. Haar “attractieve kenmerken” werden door Franse wetenschappers op sterk water gezet en tentoongesteld, tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Het was Nelson Mandela die als eerste vroeg om aan deze schandelijke en mensonterende situatie een einde te maken, maar pas in 2002 (!) zijn haar stoffelijke resten tijdens een ceremonie begraven in Zuid Afrika.

Himba’s
Het verhaal laat me niet meer los omdat het appelleert aan een eigen ervaring in Namibië, zomer 2009. We zouden op bezoek bij een Himbastam in het Noorden van Namibië. Ik verheugde mij daar op, want ik vind het interessant om te zien hoe mensen in andere culturen leven, wat hun gewoonten zijn, hun tradities, hun rituelen en ook hun dagelijkse strijd om het bestaan. Ik had een stapel foto’s van reisreporter Jelle mee om uit te delen aan leden van de stam die op deze foto´s stonden, heel attent van Jelle. Het was vrij zeker dat ik naar hetzelfde dorp zou gaan als hij een jaar eerder had bezocht, omdat we met dezelfde reisorganisatie op pad waren.
In de bus op weg naar de Himba´s vertelde de gids voorzichtig dat het misschien iets anders zou zijn dan wij verwachtten. Dat bleek een understatement. We stapten uit bij de woning van een Duitser, op wiens erf een Himbadorp bleek te zijn gebouwd met een tiental hutten. Er verbleven vrijwel uitsluitend vrouwen en kinderen. Ik vertelde de Duitser dat ik foto´s bij me had, en hij wilde ze zien. Hij bladerde door de stapel, en mompelde ` Sie ist nicht hier, diese ist auch nicht hier, Sie ist heute nicht da`. Verbaasd vroeg ik hoe dat kon, maar ik kreeg een ontwijkend antwoord. `Vielleicht nachste Woche`. Volgende week? Ik kreeg sterk de indruk dat we hier te maken hadden met een geënsceneerde situatie, dat de mensen die vandaag in het dorp aanwezig zijn een willekeurige selectie is. Ingeroosterd. Dat de werkelijke dorpen elders zijn, afgeschermd voor toeristen en misschien maar goed ook. We liepen naar het dorp op het erf achter zijn huis, en kregen uitleg waarbij de Duitser voortdurend met zijn vinger wees naar de vrouwen. Ik geneerde me dood en wilde eigenlijk het ´dorp´ weer verlaten, maar ja, mijn eigen foto´s dan? De foto´s van Jelle waren door de Duitser aangenomen, hij zou ze later wel uitdelen als de betreffende mensen wel aanwezig waren. En ik wilde toch ook zelf wel wat foto´s maken. We kregen na de respectloze uitleg de gelegenheid om rond te lopen en te fotograferen. Dat heb ik gedaan, met gene en weerstand, en uiteindelijk hielp het een beetje dat we aan het eind van de fotoshoot wat uitgestalde sieraden konden kopen. Het was duidelijk dat we dat toch minstens moesten doen als tegenprestatie, dus zonder afdingen. Niet iedereen hield zich overigens aan deze ongeschreven code van respect….

Dilemma
Sinds die ervaring kijk ik anders naar sommige portretten op Reisreporter.nl Bij voorbeeld als ik portretten zie van de exotische schotellipstam uit Ethiopië, of andere stammen waarbij in de ondertiteling staat dat voor de foto is betaald, komt het ongemakkelijke gevoel weer boven. Soms is aan de portretten te zien dat de mensen erg hun best hebben gedaan om er zo exotisch mogelijk uit te zien, tot verminkingen in het gezicht aan toe die verder gaan dan hun eigen tradities. Dat levert waarschijnlijk meer geld op voor de foto´s. Zelf ben ik Saddhu´s tegen gekomen in Kathmandu, waarbij mij soms het gevoel bekroop eerder met een exhibitionist te maken te hebben dan met een diep religieus persoon. Dan maar geen foto!
Het blijft voor mij een dilemma. Waar begint de exploitatie van mensen als attractie en eindigt de authentieke traditie? Waar eindigt respect om plaats te maken voor eigenbelang, namelijk dat prachtige, unieke plaatje? Is de Himba van 2009 niet enigszins te vergelijken met de Zwarte Venus van 1810? Ik overdrijf, bewust, omdat ik in de kern van de zaak niet zoveel verschil zie. Ik hoop de film nog te kunnen zien en dan tot de conclusie te komen dat er toch wel veel veranderd, verbeterd is in 200 jaar tijd.

Penibel
Ik realiseer mij dat ik een penibel onderwerp heb aangesneden. Misschien ook wel een confronterend onderwerp. Daarom zou ik graag jullie mening willen horen. Delen jullie het dilemma? Wat zijn jullie ervaringen?